Szukaj
Język
Programowanie żywieniowe – czym jest i jak je prawidłowo przeprowadzić
Spis treści
1. Programowanie żywieniowe i okres krytyczny
Programowanie żywieniowe jest procesem kształtowania metabolizmu, który odbywa się na etapach płodowym oraz wczesnego dzieciństwa (tzw. okres krytyczny). Jest to czas intensywnego rozwoju dziecka – wówczas dojrzewają narządy i tkanki, a maluch jest szczególnie narażony na niedożywienie. Niedobór lub nadmiar danego składnika może zdeterminować funkcjonowanie organizmu w przyszłości. Ryzyko chorób ukształtowane w tym okresie trudno później obniżyć, dlatego wczesne programowanie żywieniowe uznaje się za jeden z najważniejszych elementów profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Długofalowe efekty odpowiedniego programowania to zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia chorób układu krążenia, otyłości, nowotworów czy cukrzycy oraz prawidłowy rozwój układów nerwowego i kostnego.2. Teorie programowania żywieniowego
Już w latach 80. XX w. Badacze wykryli zależność między niedożywieniem matki i niską masą urodzeniową dzieci a epidemią schorzeń układu krążenia, która wystąpiła 70 lat później (D. J. Barker i wsp. 1989). Na skutek wielu prac naukowych powstało kilka hipotez związanych z programowaniem żywieniowym i rozwojem chorób w życiu dorosłym. Opracowana przez Barkera hipoteza „oszczędnego fenotypu” (ang. Thrifty phenotype) mówi o wpływie niedożywienia matki na zaburzenia komórek trzustki, nerek oraz serca. Organizm płodu adaptuje się do niekorzystnych warunków, tak aby mózg – kosztem innych organów – mógł prawidłowo się rozwijać, co w dorosłym życiu skutkuje zaburzeniami tolerancji glukozy oraz rozwojem nadciśnienia tętniczego. W kolejnych badaniach udowodniono, że dzieci z niską masą urodzeniową charakteryzowały się mniejszą liczbą nefronów (jednostek budulcowych nerek) niż noworodki z prawidłową masą ciała (B. T. Alexander 2006). Kolejna jest hipoteza „ratowania płodu” (ang. Fetal salvage), według której do mięśni szkieletowych oraz płuc transportowane jest mniej glukozy, tak aby jej właściwa ilość mogła dotrzeć do najważniejszych organów, takich jak np. Mózg. Rozwijają się wówczas obwodowa oporność na insulinę oraz zaburzenia tolerancji glukozy (C. N. Hales i wsp. 1991). Według hipotezy „dogonić wzrost” (ang. Catch-up growth) dzieci z małą masą urodzeniową szybko przybierają na wadze po urodzeniu (najczęściej w dwóch pierwszych latach życia). W późniejszym okresie często skutkuje to zbyt wysoką masą ciała i nadmiernym gromadzeniem tkanki tłuszczowej, a w dorosłości wzrasta ryzyko rozwoju schorzeń układu krążenia, cukrzycy, otyłości oraz zaburzeń gospodarki lipidowej (A. L. Fowden, D. A. Giussani, A. J. Forhead 2006). Hipotezy te dały początek dalszym badaniom nad tym, w jaki sposób żywienie kobiet wpływa na płód. Wśród badanych, których matki w czasie ciąży narażone były na głód podczas holenderskiej klęski głodu, zaobserwowano związek między niedożywieniem prenatalnym a podwyższonym stężeniem cholesterolu całkowitego i trójglicerydów oraz zwiększonym poziomem BMI (L. H. Lumey i wsp. 2009). W innym badaniu – przeprowadzonym 40 lat po ekspozycji matek na głód podczas wojny domowej w Nigerii – uzyskano podobne wyniki: niedożywienie w okresie płodowym wiązało się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia nadciśnienia tętniczego oraz nietolerancji glukozy w dorosłym życiu (M. Hult i wsp. 2010).3. Odżywanie matki w czasie ciąży
Właściwe odżywianie mamy w czasie ciąży ma bardzo duży wpływ na stan zdrowia zarówno jej, jak i rozwijającego się dziecka. Już w trakcie planowania ciąży warto się do niej przygotować i zadbać o prawidłową masę ciała oraz zdrowie obojga rodziców. W ciąży natomiast bardzo istotne jest kontrolowanie przyrostów masy ciała – zazwyczaj dzieje się to pod okiem lekarza na każdej wizycie. Należy unikać zarówno niedoborów składników mineralnych oraz witamin, jak i nadmiaru kilokalorii. Dieta ciężarnych powinna składać się w większości z produktów niskoprzetworzonych i bazować na owocach, warzywach oraz produktach zbożowych wieloziarnistych. Warto zadbać o dużą ilość produktów pochodzenia roślinnego. Ograniczyć natomiast należy spożycie soli, cukru oraz tłuszczów zwierzęcych. Ważne, aby menu było różnorodne, a zgodnie z zasadami zdrowego żywienia małe odstępstwa od zdrowej diety czy zachcianki ciężarnych raz na jakiś czas nie będą groźne. Nawet przy zdrowym i zróżnicowanym jadłospisie należy pamiętać o suplementacji. Najnowsze zalecenia wskazują na konieczność przyjmowania witaminy D, jodu, kwasu foliowego oraz kwasów tłuszczowych DHA (M. Zimmer i wsp. 2020). Suplementacja żelazem powinna odbywać się tylko w wyniku wskazań lekarskich. Nie warto w tym okresie przyjmować multiwitamin. W pierwszej kolejności należy zadbać o zróżnicowaną dietę, dopiero potem, po konsultacji z lekarzem, rozważyć suplementację innymi składnikami. W czasie ciąży – jeśli nie ma przeciwwskazań – dobrze zadbać o umiarkowaną aktywność fizyczną. Zaleca się ograniczenie spożycia kofeiny do 200 mg na dzień, czyli ok. 2 filiżanek kawy (300 ml). Bezwzględnie nie należy spożywać alkoholu, ponieważ nawet niewielkie ilości mogą niekorzystnie wpłynąć na rozwój dziecka.4. Wpływ karmienia piersią
Karmienie piersią jest elementem programowania żywieniowego i najlepszą możliwą profilaktyką zdrowotną. Jeśli istnieje taka możliwość, najlepiej, aby było jedynym sposobem karmienia do ukończenia przez dziecko 6. Miesiąca życia. Potem powinno być kontynuowane tak długo, jak chcą tego mama i maluch. W jednym z badań wykazano, że wśród niemowląt, które nie były karmione piersią lub zostały odstawione od piersi przed ukończeniem 4. Miesiąca życia, rozszerzanie diety wcześniej niż jest to zalecane aż 6-krotnie zwiększyło ryzyko rozwoju otyłości w wieku 3 lat (S. Y. Huh i wsp. 2011). Siara, czyli mleko wytworzone w pierwszych dniach życia noworodka, ma bardzo wysoki poziom substancji zwiększających odporność, dzięki czemu chroni nowo narodzone dziecko przed chorobami. Karmienie kobiecym mlekiem redukuje ryzyko nadwagi, otyłości i cukrzycy w późniejszym życiu oraz zachorowania na niektóre nowotwory. Co ciekawe, karmienie piersią wpływa również korzystnie na organizm matki – zmniejsza u niej prawdopodobieństwo zachorowania na cukrzycę, zespół metaboliczny, otyłość, osteoporozę czy nowotwór piersi. Im dłuższe karmienie piersią, tym większe są wynikające z niego korzyści. W tym czasie dieta kobiety nie ma aż takiego znaczenia jak podczas ciąży. W mleku matki proporcje składników są optymalne, a dzieci karmione piersią na żądanie jedzą według swojego apetytu, co redukuje prawdopodobieństwo otyłości w późniejszym wieku. Dodatkowo w kobiecym pokarmie znajdują się hormony wpływające na regulację apetytu. Czynnikiem, który może zwiększać ryzyko otyłości w przyszłości, jest zbyt duża podaż białka. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu mieszanki mleczne dla niemowląt zawierały o wiele większe jego ilości niż w mleku kobiecym, co mogło skutkować wyższym prawdopodobieństwem rozwoju otyłości u dzieci karmionych pokarmem modyfikowanym. Warto wspomnieć, że w mleku krowim znajduje się 3–4 razy więcej białka niż w mleku kobiecym. Z tego też powodu nie powinno stanowić głównego składnika diety dzieci w 1. r. Ż. , a po jego ukończeniu zaleca się podaż niższą niż 500 ml na dzień.5. Żywienie we wczesnym dzieciństwie
W czasie rozszerzania diety, czyli po ukończeniu przez dziecko 6. Miesiąca życia, warto zadbać o różnorodną, zdrową dietę, tak aby już od początku unikać niedoborów składników odżywczych. Zdrowa dieta oznacza też odpowiednie, proporcjonalne przyrosty masy ciała, które warto kontrolować na siatkach centylowych. Niepokojące zmiany należy skonsultować z lekarzem pediatrą, gdyż zachowanie prawidłowej masy we wczesnym dzieciństwie może pomóc zadbać o zdrowie w przyszłości. Warto pamiętać o ważnej zasadzie – rodzice decydują, co zje niemowlę, ale to dziecko decyduje, ile zje – oraz o tym, że zdrowe nawyki żywieniowe rodziców będą przekładały się na zdrową dietę dzieci. Posiłki podopiecznego powinny charakteryzować się wysoką gęstością odżywczą, czyli dostarczać jak najwięcej substancji odżywczych w zalecanej liczbie kilokalorii. Białko w menu małych dzieci powinno pokrywać 5–15% zapotrzebowania na energię, jego dobrymi źródłami będą jaja, mleko i jego przetwory oraz mięso. Nieodłącznym elementem diety niemowląt i małych dzieci są zdrowe tłuszcze. Ważne, aby było ich więcej niż w jadłospisie osób dorosłych (powinny stanowić 35–40% zapotrzebowania na energię u dzieci, a 20–30% u dorosłych). Ich odpowiednią podaż można zapewnić dzięki takim produktom jak oleje roślinne, masło, mięso czy nabiał. W menu podopiecznego warto uwzględnić tłuste ryby morskie lub rozważyć suplementację kwasami omega-3 (DHA i EPA), które odgrywają istotną rolę w funkcjonowaniu m. in. Mózgu, serca i układu odpornościowego. Węglowodany powinny stanowić 45–65% zapotrzebowania na energię. Najlepiej, aby ich źródłem były pełnoziarniste produkty zbożowe, gruboziarniste kasze, brązowy ryż oraz warzywa.
