Szukaj
Język
Programowanie żywieniowe – czym jest i jak je prawidłowo przeprowadzić
Spis treści
1. Programowanie żywieniowe i okres krytyczny
Niedobór lub nadmiar danego składnika może zdeterminować funkcjonowanie organizmu w przyszłości. Długofalowe efekty odpowiedniego programowania to zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia chorób układu krążenia, otyłości, nowotworów czy cukrzycy oraz prawidłowy rozwój układów nerwowego i kostnego. Jest to czas intensywnego rozwoju dziecka – wówczas dojrzewają narządy i tkanki, a maluch jest szczególnie narażony na niedożywienie. Ryzyko chorób ukształtowane w tym okresie trudno później obniżyć, dlatego wczesne programowanie żywieniowe uznaje się za jeden z najważniejszych elementów profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Programowanie żywieniowe jest procesem kształtowania metabolizmu, który odbywa się na etapach płodowym oraz wczesnego dzieciństwa (tzw. Okres krytyczny).2. Teorie programowania żywieniowego
Barker i wsp. 1989). Opracowana przez Barkera hipoteza „oszczędnego fenotypu” (ang. Thrifty phenotype) mówi o wpływie niedożywienia matki na zaburzenia komórek trzustki, nerek oraz serca. W kolejnych badaniach udowodniono, że dzieci z niską masą urodzeniową charakteryzowały się mniejszą liczbą nefronów (jednostek budulcowych nerek) niż noworodki z prawidłową masą ciała (B.T. Kolejna jest hipoteza „ratowania płodu” (ang. Fetal salvage), według której do mięśni szkieletowych oraz płuc transportowane jest mniej glukozy, tak aby jej właściwa ilość mogła dotrzeć do najważniejszych organów, takich jak np. Mózg. Hales i wsp. 1991). W późniejszym okresie często skutkuje to zbyt wysoką masą ciała i nadmiernym gromadzeniem tkanki tłuszczowej, a w dorosłości wzrasta ryzyko rozwoju schorzeń układu krążenia, cukrzycy, otyłości oraz zaburzeń gospodarki lipidowej (A.L. Giussani, A.J. Hipotezy te dały początek dalszym badaniom nad tym, w jaki sposób żywienie kobiet wpływa na płód. Lumey i wsp. 2009). Hult i wsp. 2010). XX w. Badacze wykryli zależność między niedożywieniem matki i niską masą urodzeniową dzieci a epidemią schorzeń układu krążenia, która wystąpiła 70 lat później (D.J. Na skutek wielu prac naukowych powstało kilka hipotez związanych z programowaniem żywieniowym i rozwojem chorób w życiu dorosłym. Organizm płodu adaptuje się do niekorzystnych warunków, tak aby mózg – kosztem innych organów – mógł prawidłowo się rozwijać, co w dorosłym życiu skutkuje zaburzeniami tolerancji glukozy oraz rozwojem nadciśnienia tętniczego. Alexander 2006). Rozwijają się wówczas obwodowa oporność na insulinę oraz zaburzenia tolerancji glukozy (C.N. Według hipotezy „dogonić wzrost” (ang. Catch-up growth) dzieci z małą masą urodzeniową szybko przybierają na wadze po urodzeniu (najczęściej w dwóch pierwszych latach życia). Fowden, D.A. Forhead 2006). Wśród badanych, których matki w czasie ciąży narażone były na głód podczas holenderskiej klęski głodu, zaobserwowano związek między niedożywieniem prenatalnym a podwyższonym stężeniem cholesterolu całkowitego i trójglicerydów oraz zwiększonym poziomem BMI (L.H. W innym badaniu – przeprowadzonym 40 lat po ekspozycji matek na głód podczas wojny domowej w Nigerii – uzyskano podobne wyniki: niedożywienie w okresie płodowym wiązało się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia nadciśnienia tętniczego oraz nietolerancji glukozy w dorosłym życiu (M. Już w latach 80.3. Odżywanie matki w czasie ciąży
W ciąży natomiast bardzo istotne jest kontrolowanie przyrostów masy ciała – zazwyczaj dzieje się to pod okiem lekarza na każdej wizycie. Dieta ciężarnych powinna składać się w większości z produktów niskoprzetworzonych i bazować na owocach, warzywach oraz produktach zbożowych wieloziarnistych. Ograniczyć natomiast należy spożycie soli, cukru oraz tłuszczów zwierzęcych. Nawet przy zdrowym i zróżnicowanym jadłospisie należy pamiętać o suplementacji. Zimmer i wsp. 2020). Nie warto w tym okresie przyjmować multiwitamin. W czasie ciąży – jeśli nie ma przeciwwskazań – dobrze zadbać o umiarkowaną aktywność fizyczną. Bezwzględnie nie należy spożywać alkoholu, ponieważ nawet niewielkie ilości mogą niekorzystnie wpłynąć na rozwój dziecka. Już w trakcie planowania ciąży warto się do niej przygotować i zadbać o prawidłową masę ciała oraz zdrowie obojga rodziców. Należy unikać zarówno niedoborów składników mineralnych oraz witamin, jak i nadmiaru kilokalorii. Warto zadbać o dużą ilość produktów pochodzenia roślinnego. Ważne, aby menu było różnorodne, a zgodnie z zasadami zdrowego żywienia małe odstępstwa od zdrowej diety czy zachcianki ciężarnych raz na jakiś czas nie będą groźne. Najnowsze zalecenia wskazują na konieczność przyjmowania witaminy D, jodu, kwasu foliowego oraz kwasów tłuszczowych DHA (M. Suplementacja żelazem powinna odbywać się tylko w wyniku wskazań lekarskich. W pierwszej kolejności należy zadbać o zróżnicowaną dietę, dopiero potem, po konsultacji z lekarzem, rozważyć suplementację innymi składnikami. Zaleca się ograniczenie spożycia kofeiny do 200 mg na dzień, czyli ok. 2 filiżanek kawy (300 ml). Właściwe odżywianie mamy w czasie ciąży ma bardzo duży wpływ na stan zdrowia zarówno jej, jak i rozwijającego się dziecka.4. Wpływ karmienia piersią
Potem powinno być kontynuowane tak długo, jak chcą tego mama i maluch. Huh i wsp. 2011). Karmienie kobiecym mlekiem redukuje ryzyko nadwagi, otyłości i cukrzycy w późniejszym życiu oraz zachorowania na niektóre nowotwory. Im dłuższe karmienie piersią, tym większe są wynikające z niego korzyści. W mleku matki proporcje składników są optymalne, a dzieci karmione piersią na żądanie jedzą według swojego apetytu, co redukuje prawdopodobieństwo otyłości w późniejszym wieku. Czynnikiem, który może zwiększać ryzyko otyłości w przyszłości, jest zbyt duża podaż białka. Warto wspomnieć, że w mleku krowim znajduje się 3–4 razy więcej białka niż w mleku kobiecym. Karmienie piersią jest elementem programowania żywieniowego i najlepszą możliwą profilaktyką zdrowotną. W jednym z badań wykazano, że wśród niemowląt, które nie były karmione piersią lub zostały odstawione od piersi przed ukończeniem 4. Miesiąca życia, rozszerzanie diety wcześniej niż jest to zalecane aż 6-krotnie zwiększyło ryzyko rozwoju otyłości w wieku 3 lat (S.Y. Siara, czyli mleko wytworzone w pierwszych dniach życia noworodka, ma bardzo wysoki poziom substancji zwiększających odporność, dzięki czemu chroni nowo narodzone dziecko przed chorobami. Co ciekawe, karmienie piersią wpływa również korzystnie na organizm matki – zmniejsza u niej prawdopodobieństwo zachorowania na cukrzycę, zespół metaboliczny, otyłość, osteoporozę czy nowotwór piersi. W tym czasie dieta kobiety nie ma aż takiego znaczenia jak podczas ciąży. Dodatkowo w kobiecym pokarmie znajdują się hormony wpływające na regulację apetytu. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu mieszanki mleczne dla niemowląt zawierały o wiele większe jego ilości niż w mleku kobiecym, co mogło skutkować wyższym prawdopodobieństwem rozwoju otyłości u dzieci karmionych pokarmem modyfikowanym. Z tego też powodu nie powinno stanowić głównego składnika diety dzieci w 1. R.ż., a po jego ukończeniu zaleca się podaż niższą niż 500 ml na dzień. Jeśli istnieje taka możliwość, najlepiej, aby było jedynym sposobem karmienia do ukończenia przez dziecko 6. Miesiąca życia.5. Żywienie we wczesnym dzieciństwie
Niepokojące zmiany należy skonsultować z lekarzem pediatrą, gdyż zachowanie prawidłowej masy we wczesnym dzieciństwie może pomóc zadbać o zdrowie w przyszłości. Posiłki podopiecznego powinny charakteryzować się wysoką gęstością odżywczą, czyli dostarczać jak najwięcej substancji odżywczych w zalecanej liczbie kilokalorii. Nieodłącznym elementem diety niemowląt i małych dzieci są zdrowe tłuszcze. Ich odpowiednią podaż można zapewnić dzięki takim produktom jak oleje roślinne, masło, mięso czy nabiał. Węglowodany powinny stanowić 45–65% zapotrzebowania na energię. W czasie rozszerzania diety, czyli po ukończeniu przez dziecko 6. Miesiąca życia, warto zadbać o różnorodną, zdrową dietę, tak aby już od początku unikać niedoborów składników odżywczych. Warto pamiętać o ważnej zasadzie – rodzice decydują, co zje niemowlę, ale to dziecko decyduje, ile zje – oraz o tym, że zdrowe nawyki żywieniowe rodziców będą przekładały się na zdrową dietę dzieci. Białko w menu małych dzieci powinno pokrywać 5–15% zapotrzebowania na energię, jego dobrymi źródłami będą jaja, mleko i jego przetwory oraz mięso. Ważne, aby było ich więcej niż w jadłospisie osób dorosłych (powinny stanowić 35–40% zapotrzebowania na energię u dzieci, a 20–30% u dorosłych). W menu podopiecznego warto uwzględnić tłuste ryby morskie lub rozważyć suplementację kwasami omega-3 (DHA i EPA), które odgrywają istotną rolę w funkcjonowaniu m.in. Mózgu, serca i układu odpornościowego. Najlepiej, aby ich źródłem były pełnoziarniste produkty zbożowe, gruboziarniste kasze, brązowy ryż oraz warzywa. Zdrowa dieta oznacza też odpowiednie, proporcjonalne przyrosty masy ciała, które warto kontrolować na siatkach centylowych.
